فرهنگ نیکوکاری مفهومی عمیق و گسترده در ادبیات و فرهنگ عامه افراد دارد. نیکوکاری شامل بخشش پول، زمان، آموزش و سایر منابع به جهت کمک و حمایت نیازمندان می‌شود.
فرهنگ نیکوکاری افراد را برای انجام امور خیر و انسان دوستانه تشویق می‌کند و مبتنی بر اشتراک منابع و ارائه ایده‌هایی برای کمک به افراد نیازمند در حیطه‌های مختلف است.
این فرهنگ علاوه بر اینکه سبب بهبود اختلاف طبقاتی در اجتماع می‌شود، به رشد و توسعه فردی شخص نیکوکار نیز کمک زیادی می‌کند. در این مقاله قصد داریم به جایگاه احسان و نیکوکاری در ادبیات و فرهنگ فارسی بپردازیم. بنابراین توصیه می کنیم تا پایان این مطلب ما را همراهی کنید.
مفهوم نیکوکاری در ادبیات ایرانی
مفهوم احسان و نیکوکاری سابقه طولانی در فرهنگ و تاریخ ما ایرانیان دارد. چنانچه در جای جای اشعار بزرگان ادبیات می‌توان ردپایی از تشویق افراد به بخشش و نیکی پیدا کرد.
شاعران بزرگی همچون فردوسی، حافظ و سعدی در قرن‌ها پیش به اهمیت کار نیک در جامعه پی برده اند و در تلاش بوده اند تا این مولفه اخلاقی ارزشمند را از طریق آثار فاخر خود برای آیندگان به یادگار بگذارند.
برای مثال تقریبا همه ما بیت معروف درخصوص نیکی را شنیده‌ایم که می‌گوید: "تو نیکی کن و در دجله‌انداز که ایزد در بیابانت دهد باز" و یا "دیگران کاشتند و ما خوردیم، ما بکاریم و دیگران بخورند."
تمامی این ضرب المثل‌ها و اشعار بیانگر تاکید ادبیات و فرهنگ ما بر فرهنگ بخشش و نیکوکاری هستند. محمدعلی مجاهدی، پیشکسوت شعر آئینی کشور در یکی از سخنرانی‌های خود درخصوص تاکید به کار خیر در اشعار پروین اعتصامی بیان کرد: : "شاید بیش از ۶۰ سال است که در قلمرو شعر و ادب آیینی قلم زده و قدم برمی‌داریم. این قلمرو بسیار پهناور است.
در پیشینه مکتوب شعر فارسی در این اواخر یک شاعر توانا و مجهول‌القدری به نام پروین اعتصامی که در تمام دیوان اشعاری در زمینه نیکوکاری به چشم می‌خورد."
احسان و نیکوکاری در شعر شاعران مشهور ایرانی
بخشش و کار خیر سبب رشد جامعه و احساس همدلی و انسان دوستی درمیان افراد می‌شود. احسان به نیازمندان بیش از آن که به نیازمند سود برساند، سبب احساس آرامش و رضایت از خود در فرد نیکوکار خواهد شد.
به اعتقاد بسیاری از ادبا یکی از اهداف سرودن شعر، بیان اخلاق در جامعه است. در زمان‌های گذشته همانطور که در قسمت قبل به آن اشاره کردیم، شاعران نامدار بزرگی چه در قرن‌های گذشته و چه در زمان معاصر ابیات ارزشمندی سروده اند. در ادامه به بررسی بخشندگی از نگاه شاعران بزرگ می‌پردازیم.
پروین اعتصامی
پروین اعتصامی این اعجوبه شعر و ادبیات فارسی در زمان معاصر، از مضامین اخلاقی بسیاری در اشعار خود استفاده کرده است. اشعار این بانو سرشار از مضامین اخلاقی همچون خدمت به خلق، نیک رفتاری و نیک اندیشی است. پروین به عنوان یک شاعر و مصلح اجتماعی سعی برآن دارد تا پند به نیکوکاری را در قالب اشعاری ساده و در عین‌حال شیرین برای مخاطبان خود بیان کند. یکی از مضامینی که این شاعر بزرگ درخصوص آن ابیات متنوعی دارد، نیکوکاری است. پروین اعتصامی در باب لزوم کار خیر چنین می‌سراید:
نیکی چه کرده‌ایم تا روزی نیکو دهند مزد عمل ما را
مشو خودبین، که نیکی با فقیراننخستین فرض بودست اغنیا را
ز محتاجان خبر گیر، ایکه داریچراغ دولت و گنج غنا را
بوقت بخشش و انفاق، پرویننباید داشت در دل جز خدا را
حافظ
لسان الغیب شیرازی در اشعار خود توجه ویژه‌ای به فضایل اخلاقی داشته است. زمانی که دیوان اشعار این شاعر گرانقدر را تورق می‌کنیم، علاوه بر اشعار عارفانه و عاشقانه، ابیات فراوانی می‌بینیم که نکات و فضایل اخلاقی را با زیرکی و لطافت تمام به مخاطب یادآور می‌شود. در این بین اشعاری درخصوص لزوم انجام کار نیک و بخشندگی در جامعه نیز به چشم می‌خورد.
ده روز دورِ گردون افسانه است و افسون/ نیکی به جایِ یاران فرصت شمار یارا
حافظ نهادِ نیک تو کامت برآورد / جان‌ها فدایِ مردم نیکونهاد باد
سعدی
شیخ اجل سعدی شیراز نیز سخنان بسیاری به نظم و نثر در دو اثر ارزشمند خود یعنی بوستان و گلستان به یادگار گذاشته است. سعدی از جمله شاعرانی است که بیشترین تعداد بیت را در زمینه نیکوکاری سروده است.
این شاعر چیره دست با چنان لطافتی به بیان لزوم نیکوکاری در جامعه پرداخته که شوق نیکوکاری را در دل هر مستمع و خواننده‌ای ایجاد می‌کند. در ادامه چند بیت از اشعار شیخ اجل درخصوص کار خیر را بیان می‌کنیم.
طریقت به جز خدمت خلق نیست به تسبیح و سجاده و دلق نیست
ببخش ای پسر کآدمی زاده صید به احسان توان کرد و، وحشی به قید
پارسایان نیک کردار حتی در حق بدکاران نیکی کنند.
فردوسی
فردوسی یکی از نامدارترین شاعران شعر فارسی است که در راه زنده نگه داشتن زبان و ادبیات فارسی تلاش‌های بسیاری کرده است.
زمانی که دیوان شعر این شاعر نامدار را تورق می‌کنیم، ابیات زیادی درخصوص احسان و نیکوکاری به چشممان می‌خورد. ابیات زیر نمونه‌هایی از ابیاتی است که این شاعر نامدار درخصوص نیکوکاری سروده است.
نباشد همی نیک و بد پایدار همان به که نیکی بود یادگار
دراز است دست فلک بر بدی همه نیکویی کن اگر بِخرَدی
چو نیکی کنی، نیکی آید برت بدی را بدی باشد اندرخورت
چو نیکی نمایدت کیهان خدای تو با هر کسی نیز، نیکی نمای
مولانا
مولانا شاعر و عارف بزرگ ایرانی در اشعار خود علاوه بر عشق و عرفان، به اخلاقیات نیز توجهی ویژه داشته است. این ادیب نامدار ایرانی در زمان مغول زیست می‌کرد، اوضاع اجتماعی و سیاسی آن زمان به گونه‌ای بود که مضامین اخلاقی در جامعه را به سمت و سوی انحطاط پیش می‌برد.
در این هنگام مولوی نیز مانند بسیاری از شاعران دیگر هر کجا که مجال انتقاد و اعتراض می‌یافت، در اشعار خود بی عدالتی و ستم صاحب منصبان را به نقد می‌کشید. درمیان اشعار این بزرگ مرد، ابیاتی درخصوص اهمیت کمک به نیازمندان و کار خیر به چشم می‌خورد.
رو نیکی کن که دهر نیکی دانداو نیکی را از نیکوان نستاند
مال از همه ماند و از تو هم خواهد ماند آن به که بجای مال نیکی ماند
کلیله و دمنه
کتاب کلیله و دمنه یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌های کهن در زمینه ادبیات است که به حکایت‌های متعددی مزین گشته است. هرکدام از حکایت‌های این کتاب در قالب گفتگو و ماجراهایی میان حیوانات نکته‌ای اخلاقی را به خواننده یادآور می‌شود. این کتاب ابتدا در هند نوشته و در زمان ساسانیان به زبان پارسی میانه ترجمه شد.
کلیله و دمنه به دلیل قدمت و محتوای فاخر خود، یکی از ارزشمندترین آثار ادبیات فارسی به‌شمار می‌رود. زمانی که گشت و گذاری در این بوستان سرشار از حکایت می‌کنیم، به داستان‌های متعددی برمی‌خوریم که به موضوع نیکوکاری و بخشندگی اشاره کرده است.
در نهایت باید گفت...
اهمیت نیکوکاری و کار خیر در جامعه بر کسی پوشیده نیست. نیاکان و گذشتگان ما سعی داشتند تا مفهوم بخشندگی را در قالب های مختلفی همچون شعر، حکایت، نثر و غیره به ما منتقل کنند.
تمامی این موارد نشان دهنده ریشه داشتن احسان و بخشندگی در فرهنگ ما ایرانیان دارد. با توجه به تاثیر کار خیر در بهبود فاصله طبقاتی و رشد فردی شخص نیکوکار، لزوم توجه به خیریه و کار نیک بیش از گذشته برای ما آشکار می‌شود.
امیدواریم در آینده‌ای نزدیک شاهد گام‌های موثرتری در عرصه احسان و نیکوکاری و همچنین کمرنگ شدن فقر باشیم.
برای آشنایی بهتر با مفهوم نیکوکاری در ادبیات کهن فارسی پیشنهاد می‌کنیم اپیزود هفتم از مجموعه پادکست‌های نیک آوا را در اپلیکیشن کست باکس گوش کنید.
باهم گوش کنیم :
دیدگاه خود را بنویسید