اگر بخواهیم به چیستی ادبیات اشاره کنیم باید بگوییم بسیاری از لغت شناسان بر این باورند که کلمه ادب از کلمه "دب" سومری به زبان فارسی راه پیدا کرده و در اصل به معنای لوحه و خط است. بسیاری از صاحب نظران نیز می‌گویند که ذهن بشر بین سلسله‌ای از روابط علت و معلولی که ریشه در ذوق او دارد، روابطی را کشف می‌کند که نمایش این رفتار از طریق گفتار یا نوشتار، منجر به ایجاد و پیدایش ادبیات خواهد شد.
ادبیات نیز مانند هر پدیده دیگری در طول زمان دستخوش تغییرات زیادی شده است. شاید زمانی ادبیات تنها به محتوایی اطلاق می‌شد که معنی و مفهوم شعری داشته باشد. در طول تاریخ از این پدیده برای آموزش تعالیم اخلاقی و دعوت به نیکی در جهان استفاده بسیار شده است. درواقع می‌توان گفت، در زمان‌های گذشته ترویج نیکوکاری یکی از وظایف اصلی زبان و ادبیات به شمار می‌رفته است. در ادامه این مطلب از مجله پادکست نیک آوا، به مفهوم نیکوکاری در دوره های مختلف ادبیات ایران می‌پردازیم.
مفهوم نیکوکاری در ادبیات ایران باستان، سده‌های میانی و معاصر
ادبیات فارسی قدمتی بیش از 1100 سال دارد و حتی می‌توان گفت ریشه آن به قبل از اسلام نیز مربوط می‌شود. این مسئله را می‌توان با توجه به سروده‌های کتاب اوستا دریافت. در کل بینش زرتشت بر مبنای نیکی و استواری بنا شده است. جدای از آن با توجه به سه مبنای اصلی این دین که شامل گفتار نیک، پندار نیک و کردار نیک می‌شود، می‌توان اهمیت بحث نیکی در این دین باستانی را به خوبی دریافت. همچنین زرتشت خوشبختی را از آن کسانی می‌داند که که همواره به دنبال خرسند کردن دیگران هستند.
در دیگر اندرزنامه‌ها و منابع دوره پیش از اسلام نیز اشارات متعددی به بحث نیکوکاری شده است. با توجه به مواردی که بیان شد، می‌توان نتیجه گرفت که ادبیات فارسی ریشه در ادبیات باستانی دارد.
بیشتر بخوانیم:
در ایران باستان پیچیده‌ترین مسائل اخلاقی در قالب ادبیات و تمثیل برای افراد قابل درک می‌گردید. مهمترین بخش ادبیات بعد از اسلام، ادبیات هنرمندانه است که از دوره سامانیان شکل پیدا می‌کند و تحت تاثیر تحولات مختلف تا زمان معاصر ادامه می‌یابد. از ابتدای این دوره تا پایان قرن ششم ادبیات فارسی در دو قالب اصلی نظم و نثر به رشته تحریر درآمده است. معمولا در این دوره پند و اندرز و دعوت به نیکی در قالب نثر و مدح و ثنا و توصیف طبیعت در قالب نظم بیان گشته که البته تعداد آثار منثور بیش از آثار منظوم است.
تا پایان این دوره در ادبیات، ما شاهد کتاب‌هایی هستیم که یا تالیفی هستند مانند خدای نامه، مرزبان نامه و سیر الملوک یا گرداوری داستان‌ها و نقل قول‌هایی هستند که از شاهان و بزرگان قبل از اسلام بر جای مانده است مانند قابوس نامه و در شکل سوم ترجمه و بازنویسی از نوشته‌های برجای مانده از تمدن شرق آسیا به خصوص هند را شامل می‌شوند.
کلیله و دمنه یکی از مشهورترین آثار تاریخی این دوره است که در قالب بیان داستان‌هایی از حیوانات، به اندرز و تعلیم مسائل اخلاقی پرداخته است. اصل این کتاب پنجه تنتره هندی نام دارد که در 5 باب به رشته تحریر درآمده است.
گرایش به ادبیات تعلیمی با نگارش کتاب‌های متعدد در دوره سلجوقیان به اوج خود می‌رسد. چراکه در این دوره بسیاری از بزرگان در تلاش بودند تا اخلاق و شیوه حکومت داری را به حاکمان سلجوقی تلقین کنند. به طور کلی در زمان پیش از اسلام تاکید بر نیکوکاری و توصیه به انجام آن یکی از اصلی‌ترین ارکان ادبیات محسوب می‌شود.
مفهوم نیکوکاری در ادبیات سده های میانی
از زمان باستان که عبور میکنیم و به سده‌های میانه می‌رسیم، ادبیات رنگ و بوی دیگری به‌خود می‌گیرد. وجود شاعران پرآوازه و جهان شمولی چون حافظ، نظامی، فردوسی، سعدی، مولانا و غیره کیفیت ادبیات ایرانی را به اوج خود رسانده است. در ادامه به مفهوم نیکوکاری در شعر این شاعران بزرگ می‌پردازیم.
فردوسی
شاهنامه فردوسی یکی از مهمترین آثار ادبیات ایران و جهان است. این کتاب در درجه اول اثری حماسی به شمار می‌رود؛ اما اگر با دقت بیشتری به ابیات آن توجه کنیم، درمی یابیم که این اثر سرشار از مفاهیم تعلیمی، اخلاقی و بشر دوستانه است.
نظامی
هفت پیکر نظامی نیز در درجه اول اثری غنایی و حماسی است؛ اما هدف غایی این منظومه سوق دادن خواننده به مضامین اخلاقی، اندیشه‌های متعالی انسانی و آموزه‌ها و اندرزها است. هفت پیکر ستایش دادگری، مدارا و مهربانی و نکوهش ستم و بیراهی است.
سعدی
تورق در بوستان و گلستان شیخ اجل جناب سعدی نیز ما را با انبوهی از مضامین اخلاقی و دعوت به نیکوکاری مواجه می‌کند. در آثار سعدی نیکوکاری به سه دسته مختلف تقسیم می‌شود. دسته اول مفاهیمی با مضمون عقلانی را شامل می‌شود، دسته دوم تعلیمات را با توصیه‌های دینی همراه می‌کند و در شکل سوم مبنای اخلاقی و رفتاری دارد. از این سه دسته، نیکوکاری عقلانی در آثار این بزرگمرد به میزان بیشتری بیان شده است.
حافظ
حافظ با رنگ آمیزی عاطفی اشعارش نوعی خاص از ادبیات تعلیمی را به وجود آورده که دارای لحنی نرم و تاثیرگذار است. لسان الغیب با گنجاندن باید‌ها و نباید‌های اخلاقی در قالب غزل، نوع زندگانی را با بیانی بی‌نظیر به مخاطب خود آموزش می‌دهد. ادبیات تعلیمی فارسی با استفاده از لحن‌های مختلفی از آمرانه و خشن گرفته تا لطیف و فروتنانه مطرح می‌شود.
حافظ در غزلیات خود مفاهیم اخلاقی را در دو بعد فردی و اجتماعی بیان می‌کند. ازنظر حافظ، انسان می‌بایستی از تمامی ناهنجاری‌های اخلاقی پرهیز کند؛ اما گناه آن دسته از ناهنجاری‌هایی که سبب آسیب به دیگران می‌شوند و در نهایت تاثیر آن‌ها به جامعه بازمی گردد، به مراتب بیشتر است.
از طرفی صفاتی مانند درویش نوازی، مهربانی با دیگران، غم خواری با دردمندان و دیگر مواردی که خیر و برکت آن به افراد جامعه بازمی گردد، در شعر حافظ جایگاه ویژه‌ای دارد. همچنین این شاعر در اشعار خود به خوش رویی و خوش اخلاقی تاکید ویژه‌ای دارد.
مولوی
مولوی این عارف و شاعر بزرگ ایرانی نیز در برخی از اشعار خود به این نکته تاکید می‌کند که نیکی باعث زدودن کینه‌ها، تنگ نظری‌ها، دشمنی‌ها و حسادت‌ها می‌شود. او به مخاطبان شعر خود توصیه می‌کند که نیکوکاری را برای رضای خدا انجام دهند. اگر هم هدف آن‌ها رضای خداوند نیست، لااقل برای در امان ماندن از شر خلق به دیگران نیکی کنند؛ چرا نیکی و مهربانی روزی به سمت خود شخص باز خواهد گشت.
مولوی در قسمتی از مثنوی به این مسئله اشاره می‌کند که بخشش ماهیتی الهی دارد و بخشش الهی با بخشش بندگان بسیار متفاوت است. در بین بندگان چنین مرسوم است که همواره نیازمند به دنبال نیاز خود درپی یافتن فردی بخشنده تلاش می‌کند؛ اما خداوند همواره خود درپی نیازمندان است تا آن‌ها را از لطف بی‌شمار خود سیراب کند.
به طور کلی بیشتر چهره‌های شاخص ادبیات در ایران مربوط به سده‌های میانی می‌شوند. زبان و ادبیات فارسی نشان داده که کشور ما با وجود اشتراکات زیاد با جهان اسلام، به عنوان کشوری با فرهنگ و زبان مستقل شناخته می‌شود.
مفهوم نیکوکاری در ادبیات معاصر
در زمان معاصر بعد از مشروطه یعنی سال 1285 تا انقلاب اسلامی سال 57 دید سیاسی و اجتماعی تا اندازه زیادی با ادبیات عجین شد؛ به طوری که این مسئله به مرور جدایی شعر معاصر از ادبیات کلاسیک ایران را رقم زد. در این دوره اشعار عمدتا در رابطه با مفاهیمی همچون وطن دوستی و مبارزه با بیداد و استعمار سروده می‌شدند. در حقیقت می‌توان گفت، در هیچ دوره‌ای از ادبیات فارسی شعر و سیاست به این میزان بایکدیگر آمیخته نشده بودند.
اخوان
اخوان ازجمله شاعران نوپرداز معاصر است که شعر او با اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی بسیاری آمیخته شده است. مفاهیمی مانند مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی، تلاش برای آزادی، وطن دوستی، مبارزه با فقر و جهل و غیره بود. در این دوره ادبیات علاوه بر اشعار، وارد قالب‌های جدیدی همچون رمان‌ها، داستان‌های کوتاه، فیلمنامه‌ها و نمایشنامه‌ها شد.
زبان فارسی در 29 کشور دنیا مورد استفاده افراد قرار می‌گیرد. این زبان بعد از زبان یونانی دومین زبان کلاسیک جهان به شمار می‌رود. جالب است بدانید، زبان‌های لاتین و سانسکریت در ردیف‌های سوم و چهارم این فهرست قرار می‌گیرند. زبان فارسی همچنین از نظر دامنه و تنوع واژه‌ها یکی از بزرگترین زبان‌های دنیا است. از ده شاعر برتر جهان 5 تن از آن‌ها فارسی زبان هستند.
درواقع هویت و اصالت یک قوم به زبان و ادبیات آن‌ها وابسته است. چه شایسته است که همواره در تلاش باشیم در محاورات خود بیشتر از این زبان ارزشمند استفاده کنیم و استفاده از واژه‌های زبان‌های خارجی را به حداقل برسانیم.
نیکوکاری؛ گره‌ای ناگسستنی در ادبیات کهن فارسی
بعد از اسلام به دلیل محدودیتی که بر هنرهای مختلف اعمال شد، بار فرهنگی اصلی بر دوش ادبیات منتقل شد. درحقیقت بانگاهی دقیق به ادبیات از ابتدا تا کنون، می‌توان به تاریخ پرفراز و نشیب این مرز و بوم تا اندازه زیادی پی برد؛ و ناگفته نماند که نیکوکاری با فرهنگ و ادبیات ایرانی گره‌ای ناگسستنی دارد.
در اپیزود هفتم از پادکست نیک آوا، ارتباط بین نیکوکاری و ادبیات فارسی بررسی شده است. در این اپیزود تنها به کلیاتی از ادبیات در دوره‌های مختلف تاریخی و ارتباط آن با مفهوم نیکوکاری سخن گفتیم. امید است با توجه به ادبیات کهن فارسی و درنظرگرفتن تاکید آن بر مفهوم نیکوکاری، گام های موثری در این زمینه برداشته شود.
باهم بشنویم:
دیدگاه خود را بنویسید